4857 sayılı İş Kanunu’nda işçilerin sahip olduğu haklar yer almaktadır. Bir işverene iş sözleşmesi ile bağlı olan ve bir ücret karşılığında çalışan kişiye hukuken işçi adı verilmektedir. İşçi, yazılı bir sözleşme ile çalışmasa da her zaman dava aracılığı ile yasal haklarını arayabilir.
İş Kanununa Göre İşçi Hakları
İşçilerin sahip olduğu haklar 4857 sayılı İş Kanunu’nda sayılmıştır. İşçinin sahip olduğu hakları şu şekilde saymak mümkündür:
- Ücret Talep Etme Hakkı: İşçiye emeği karşılığında belirli bir ücret ödemek işverenin yükümlülüklerindendir. İşçi, tam zamanlı bir şekilde çalışıyor ise en az asgari ücret alması lazımdır. İşçi, asgari ücretin altında çalışıyorsa dava aracılığı ile kalan kısmı işverenden talep edebilir. Kısmi şekilde çalışan işçi de aynı şekilde ücret alır. İşçi ücretini alamadıysa ya da eksik bir şekilde aldıysa dava yoluna başvurabilir.
- İş Sağlığı ve Güvenliğinden Yararlanma Hakkı: İş güvenliğine uymak bir zorunluluktur. İşveren iş güvenliği için gerekli olan önlemleri almalıdır. Aksi takdirde meydana gelen herhangi bir zarardan işveren sorumlu olacaktır. İşverenin sorumluluğu kusursuz sorumluluktur. İşverenin işçiyi bilgilendirmesi lazımdır.
- İşyerinde Çalışan Tüm İşçilerle Eşit İmkânlara Sahip Olma Hakkı: İşveren tüm işçilerine eşit bir muamelede bulunmalıdır. İşçiler arasında dil, din, ırk ya da cinsiyet konusunda bir ayrım yapılamaz. İşveren işçilere eşit bir şekilde davranmadığında işçi, 4 aya kadar tazminatı ve de yoksun kaldığı kârı talep edebilir. Bunların yanında işçinin manevi tazminat talep etme hakkı da saklıdır.
- Ara Dinlenme Hakkı: 4 saate kadar çalışan işçilerin en az 15 dakika, 4 saat ile 7,5 saat arasında çalışan işçilerin en az 30 dakika, 7,5 saatin üzerinde çalışan işçilerin de en az 1 saat ara dinlenme hakkı mevcuttur. Ara dinle hakkını kullanan işçi bu sürede istediğini yapabilir. İsterse yemek yiyebilir isterse de gezebilir.
- Mesai Ücreti Alma Hakkı: İşçinin haftalık çalışma süresi 45 saattir. Eğer işçi 45 saatin üzerinde çalışıyorsa fazla çalışma ücreti almaya hak kazanmaktadır.
- Yeni İş Aramak İçin 2 Saat İzin Kullanma Hakkı: İşçi, iş sözleşmesini geçerli nedenlere dayanarak feshetmiş ise fesih bildirim süresi içerisinde iş arama hakkı vardır. İşçiye bu durumda her gün 2 saat izin verilmektedir. Bu iznin verilmesi için işçinin bir talepte bulunmasına gerek yoktur. 2 saatin ne zaman kullanılacağını belirleme yetkisi işverene verilmiştir.
- Çalışma Koşullarındaki Esaslı Değişikliklere Rıza Göstermeme Hakkı: Çalışma koşullarındaki esaslı değişikliklere işveren tek başına karar verememektedir. İşçi, bu tür esaslı değişikliklere uyması için zorlanamaz. Zorlandığı takdirde haklı nedenle fesih hakkı doğmaktadır.
- İzin Hakkı: Tam zamanlı olarak çalılan bir işçinin haftada bir gün tatil yapma hakkı vardır. İşçi, işyerinde bir yılını doldurmuş ise yıllık izin almaya da hak kazanır.
Taşeron İşçi Hakları
Taşeron işçi adıyla bilinen alt işveren işçilere geniş haklar tanınmaktadır. Taşeronluk ilişkisinde işçi korunmaktadır. Taşeron işçi ve alt veren işçi arasındaki ilişki kanuna uygun olarak ya da kanuna aykırı olarak kurulabilmektedir.
Kanuna uygun bir şekilde kurulan asıl işveren ve taşeron işçi ilişkisinde taşeron işçi, kendi personelinin iş sözleşmesinden, kanundan ya da toplu iş sözleşmesinden meydana gelen birtakım haklarını yerine getirmediğinde ya da bir iş kazası meydana geldiğinde bu durumdan asıl işveren ve taşeron işçi müteselsile sorumlu olmaktadır.
Kanuna aykırı bir şekilde asıl işveren ve taşeron işçi ilişkisi kurulmuş ise bu durumda müteselsil sorumluluk söz konusu olmaz. Burada tek bir sorumlu vardır o da asıl işverendir. Bu ilişkideki taşeron işçi olarak gösterilen işçiler asıl işverenin işçisi sayılmaktadır.
Taşeron işçinin asıl işverenden aldığı iş için görevlendirmiş olduğu işçiler sadece bu işte çalıştırılabilmektedir. Taşeron işçi işçilerin haklarını ödemez ise asıl işveren taşeron işçinin hak ettiğinden kesebilir ve böylece doğrudan işçilerin haklarını ödeyebilir.
Kadın İşçi Hakları
İşçiler arasında cinsiyet yönünden ayrım yapmak yasaktır. İşveren tüm işçilerine eşit davranmakla yükümlüdür. Fakat 4857 sayılı İş Kanunu kadın işçilere bazı haklar tanımaktadır. Bu haklar şu şekilde sayılabilir:
- Kadınların yer altında ve su altında çalıştırılması yasaktır.
- Kadın işçilere doğumda önce 8 hafta ve doğumdan sonra 8 hafta olmak üzere toplamda 16 hafta doğum izni verilmelidir.
- Çocuğunu emziren kadın işçilere gün içinde izin verilmesi lazımdır. Verilen bu izin de çalışmadan sayılır.
- Kadın işçilere hamilelik süresince periyodik kontrolleri için ücretli bir şekilde izin verilmelidir.
Kadın işçiler biyolojik açıdan erkek işçilerden farklıdır. Kadın işçi, evlilik tarihinden itibaren 1 yıl içerisinde iş sözleşmesini sonlandırabilir. Bu durumda evliliğinin ispatı dışında başka bir şey sunmaya gerek duymadan kıdem tazminatı alma hakkı vardır. Kadın işçi bu fesih işleminden sonra isterse başka bir işyerinde çalışır isterse de çalışmaz.
İşten Çıkarılan İşçinin Hakları
İşten çıkarılan işçinin hakları 4857 sayılı İş Kanunu’nda sayılmaktadır. İşten çıkarılan işçinin haklarının ne olduğu hangi koşullarda işten çıkarılmış olduğuna göre değişmektedir.
İşçi, iş güvencesinin olduğu bir işyerinde çalışıyorsa ve haklı bir nedene dayanılarak işten çıkarılmış ise böyle bir durumda fesih süreleri ve geçerli sebep değerlendirilmektedir. Böyle bir işten çıkarılma durumunda koşulları da mevcut ise işçi öncelikle kıdem tazminatı almaya hak kazanmaktadır. İşçi aynı zamanda ihbar sürelerine uyulmadığını ve de ekonomik bir sebebe dayanılmadığını ileri sürerek bir dava açarsa ihbar tazminatı almaya da hak kazanabilir. Bu tazminat taleplerinin yanında işçi, işe iade davası aracılığı ile işe iade edilmesini de talep edebilir. İşçi haklı nedene dayanılarak işten çıkarıldığında dava açabilir ve haklı nedenin gerçekleşmediğini ileri sürebilir. Haklı nedenin gerçekleşmediği ispat ettiği takdirde de işçi tazminat almaya hak kazanmaktadır.
İşçinin Ölümü Halinde Yakınlarının Hakları
İşçi vefat ettiği takdirde işçinin mirasçıları, işçi kıdem şartlarını sağlamış ise dava aracılığı ile kıdem tazminatı talebinde bulunabilirler. Mirası reddeden mirasçıların böyle bir hakkı olmayacaktır. Vefat eden işçinin fazla mesai alacakları da var ise işveren bu alacakları da mirasçılara ödemelidir. Fazla mesai ücretleri bordroda yer almasa da mirasçılar dava açarak fazla mesaiyi ispatlayabilir ve işverenden alacaklarını tahsil edebilirler. İşçinin vefat etmesi ile iş sözleşmesi sona erer ve bu durumda da ihbar ile ilgili şartlar oluşmamış sayılır. Bu yüzden de vefat eden işçinin mirasçılarının ihbar tazminatı alma hakları yoktur.
Türk Borçlar Kanunu’nun 440. maddesine göre de vefat eden işçinin eşinin ve ergin olmayan çocuklarının ölüm tazminatı alma hakkı mevcuttur. Vefat eden işçinin eşi ve ergin olmayan çocukları hayatta değil iseler ölüm tazminatı vefat edenin bakmakla yükümlü olduğu kişiler lehine doğmaktadır. Vefat eden işçinin yakınları yukarıda sayılan tüm talepleri işverene yöneltirler. Bu taleplerin yanında cenaze masrafları da Sosyal Güvenlik Kurumundan talep edilebilmektedir.
Sendika Üyesi İşçi Hakları
Sendika üyesi olan işçilerin hakları normal çalışan işçilerden farklı değildir. Sendika üyesi işçilerle normal işçiler aynı haklara ve yükümlülüklere sahiptir. İşçiler istedikleri sendikaya üye olabilmekte ve de iş yeri içerisinde de sendika olarak örgütlenebilmektedirler. İşveren, işçi farklı bir sendikaya üye olduğunda ona karşı diğer işçilerden farklı muamelelerde bulunamaz. Eğer işveren kötü muamelede bulunursa ya da işten çıkarmakla tehdit eder ise bunun sonuçlarına da katlanacaktır. İşverenin sendikal ayrımcılık yapmak gibi bit hakkı yoktur. İşveren sendikal ayrımcılık yaptığında işçinin diğer haklarının yanında bir de işçiye sendikal tazminat ödemek zorunda kalacaktır. Fakat açılan bir sendikal tazminat davasında ispat külfeti işçiye verilmiştir.
Sendika üyesi olmuş olan işçi sendikanın yaptığı grevlere katılma hakkına da sahiptir. Sendika üyesi işçi sendikanın kuruluşuna katılabilir ya da sendikada fiilen görev alabilir. Fakat sendika üyesi olan işçi, sendikal faaliyetlerini yerine getirirken işyerindeki işini aksatmamalıdır.
Sendika üyesi olan işçi istediği zaman sendika üyeliğini sona erdirebilir. Sendika üyesi işçi toplu iş sözleşmelerinden de yararlanabilir, bu işçinin temel haklarındandır.
